Bestemmingsplan
Elke gemeente is verplicht om een bestemmingsplan op te stellen. De functie van het bindend bestemmingsplan is dat u als burger of bedrijf weet of, hoe en waar u kunt bouwen, of er gesloopt mag worden en hoe gronden gebruikt mogen worden.De gemeente maakt bestemmingsplannen voor alle grond die bij de gemeente hoort. In het bestemmingsplan staat waar gebouwd mag worden en waarvoor een gebouw gebruikt mag worden. Hierin staan de regels van de gemeente over (ver)bouwen, het gebruik van gebouwen en het (grond)gebied van de gemeente. Het plan geeft aan waar bijvoorbeeld woningen, winkels, bedrijven of horeca mogen zitten en welke grond bedoeld is voor wegen en groen. Ook staan er regels in over hoeveel je mag bouwen, in diepte, hoogte, afmetingen en waar bijvoorbeeld een dakterras mag komen. Overtredingen van het bestemmingsplan valt onder de Wet op de economische delicten. Bij een overtreding kan een boete opgelegd en kan de verplichting opgelegd worden om op eigen kosten de gevolgen van het delict goed te maken. Er kan ook strafrechtelijk opgetreden worden als een activiteit niet meer ongedaan gemaakt kan worden. 

Zienswijze – Bezwaar – Beroep
Als de gemeente een ontwerpbestemmingsplan gepubliceerd en u bent er niet mee eens en u bent belanghebbende in die zin dat u als particulier of bedrijf vanwege het bestemmingsplan gevolgen van enige betekenis zal ondervinden/schade zal lijden als de gemeente de plannen doorzet, dan kunt u bezwaar maken. U kunt vooraf een zienswijze indienen. Dit moet binnen 6 weken na publicatie van het bestemmingsplan. Bij een niet goed onderbouwde zienswijze vervalt uw recht op beroep als het bestemmingsplan is vastgesteld, en is het raadzaam om bestemmingsplan specialist in te schakelen. De gemeenteraad heeft na de zienswijze 12 weken de tijd om het bestemmingsplan vast te stellen. In de vergadering van de commissie ruimte wordt het bestemmingplan voorgelegd, en is het mogelijk om mondeling uw bezwaren nogmaals toe te lichten. Bent u het niet eens met het besluit van de gemeenteraad, dan kunt u beroep instellen bij de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State. Om beroep in te stellen moet u uw zienswijze kenbaar hebben gemaakt tijdens de ontwerpfase van de bestemmingsplanprocedure. Heeft u dat niet gedaan, dan kunt u alleen beroep aantekenen tegen wijzigingen die de gemeenteraad heeft aangebracht ten opzichte van het ontwerpbestemmingsplan.

Overgangsrecht
Als de gemeente met een nieuwe bestemmingsplan komt, dan is die verplicht om in die plan het overgangsrecht op te nemen. Het overgangsrecht gebruik biedt bescherming op het moment dat een nieuw bestemmingsplan wordt vastgesteld en de bestemming van een perceel hierdoor wijzigt. Het kan voorkomen dat een bedrijf bij wijziging van het bestemmingsplan zijn activiteiten moet stopzetten en verplaatsen, omdat het bedrijfspand bestemming ‘Wonen’ krijgt, en bij negeren van het nieuwe bestemmingsplan de gemeente gaat handhaven en het bedrijf boetes en dwangsommen riskeert vanwege illegaal gebruik van het perceel. Om ingewikkelde situaties te voorkomen, biedt de gemeente het overgangsrecht voor bouwwerken en voor gebruik. Het overgangsrecht is alleen van toepassing als aan een aantal voorwaarden is voldaan. Het komt voor dat vaker een bestemmingsplan is gewijzigd en bepaald gebruik ongewijzigd is gebleven. Het overgangsrecht bepaalt dat het gebruik onder bepaalde voorwaarden mag worden voortgezet, als dat legaal bestond op het tijdstip dat het nieuwe bestemmingsplan in werking trad, maar de bewijslast bij overgangsrecht is ingewikkeld, en is het raadzaam bij aanvechten bestemmingsplan om een omgevingsrecht advocaat in te schakelen. 

Afwijken
U wilt bouwen maar er zijn restricties dan kunt u ontheffing verkrijgen door middel van een omgevingsvergunning waarbij u kunt afwijken van het bestemmingplan. Wilt u grond of een gebouw anders gebruiken dan in het bestemmingsplan staat, en u voldoet niet aan de uitzonderingsregels waarvoor een vergunning niet nodig is, dan moet u een vergunning aanvragen om af te wijken van het bestemmingsplan. Wordt uw vergunning verleend dan kunnen belanghebbenden daartegen bezwaar maken, beroep instellen en in hoger beroep gaan. Het indienen van bezwaar schort de werking van de vergunning niet op. Als uw vergunning wordt afgewezen dan kunt u ook in bezwaar, beroep en hoger beroep. Als de rechter het besluit vernietigt, dan kan die de gemeente opdragen om de vergunning te verlenen. 

Planschadevergoeding
Als de gemeente met een nieuwe bestemmingsplan komt en de plannen doorzet, dan kan een belanghebbende – particulier of bedrijf – vanwege het bestemmingsplan gevolgen van enige betekenis ondervinden en schade lijden. Heeft u schade geleden door rechtmatig handelen van de gemeente dan kunt u schadevergoeding eisen. De schadeveroorzakend besluit kan o.a. waardedaling van onroerend goed of inkomensderving tot gevolg hebben. Planschade is de schade die u lijdt doordat u in een planologisch nadeliger positie bent gekomen bij ’n nieuw of gewijzigd bestemmingsplan, of bijvoorbeeld in uw directe omgeving in afwijking van de bestemmingsplanregels een omgevingsvergunning is verleend, waardoor uw woning, bedrijfspand, perceel in waarde vermindert. Als uw verzoek (gedeeltelijk) is afgewezen en het bezwaar  daartegen ook, dan kunt u naar de rechter. In het bezwaarschrift kunt u het bestuursorgaan ook verzoeken om in te stemmen met een rechtstreeks beroep bij de bestuursrechter. Als de rechter u in het gelijk stelt, kan hij het bestuursorgaan opdragen een nieuw besluit te nemen of stelt hij zelf het schadebedrag vast. Het is raadzaam bij planschade ontstaan door inwerkingtreding nieuw bestemmingsplan, bestemmingsplanwijziging of projectbesluiten een omgevingsrecht advocaat in te schakelen.  

Kort geding bij spoedeisend belang
Indien een geschil of conflict in een vergevorderde stadium is en sprake is van een spoedeisend belang, bijvoorbeeld als een vergunning is verleend en de inwerkingtreding wil laten schorsen vanwege de mogelijke onrechtmatigheid van de verlening, dan is een snelle uitspraak van de rechter gewenst is. In een spoedprocedure wordt de civiele rechter verzocht om een snelle (voorlopige) beslissing te nemen over de zaak. De uitspraak in een kort geding is geen definitieve oordeel en kunnen overeenkomsten niet worden ontbonden of vernietigd. Hoger beroep kan worden ingesteld om een bodemprocedure bij het gerechtshof te starten, maar vaak respecteren beide partijen de voorlopige uitspraak van de voorzieningsrechter.